Anlatım bozuklukları Türkçe ders konularında büyük bir öneme sahiptir. Genellikle önemli sınavlarda karşımıza çıksa da aslında günlük hayatımızda sürekli anlatım bozukluğu yapıyor veya duyuyoruz. Bunlar aslında hata olsalar da çoğu konuşma dilimize hatalı olarak yerleştiği için pek çok kişi hatalı olarak kullandığının farkına bile varmıyor. Anlatım bozuklukları temelde iki gruba ayrılmaktadır.
Bu yazımızda özellikle yapısal anlatım bozukluklarına değineceğiz ve bolca örnek vereceğiz. Bu bozukluklar, cümlenin yapısını bozarak cümlenin anlamını değiştirebilir veya anlaşılmasını güçleştirebilir. Yapısal anlatım bozuklukları, yazının veya konuşmanın anlaşılmasını güçleştirdiği için, bu bozuklukları gidermek önemlidir. Yapısal anlatım bozukluklarının giderilmesi için, cümlenin yapısını iyi analiz etmek gerekir. Cümlenin öğelerinin eksik veya fazla olup olmadığını, öğeler arasında uyumsuzluk olup olmadığını, fiilimsilerin doğru kullanılıp kullanılmadığını kontrol etmek gerekir.
Yapısal anlatım bozukluklarının giderilmesi için, aşağıdaki noktalara dikkat edilebilir:
- Cümlenin öğelerini eksiksiz olarak kullanmak gerekir.
- Cümlenin öğeleri arasında uyumluluğu sağlamak gerekir.
- Fiilimsilerin doğru kullanılmasını sağlamak gerekir.
Yapısal anlatım bozukluklarının giderilmesi, yazının veya konuşmanın anlaşılmasını kolaylaştıracağı için önemlidir.
Türkçe kursu istanbul için tüm seçeneklerin burada!
Özne-Yüklem Uyumsuzlukları
Özne-yüklem uyumsuzluğundan kaynaklanan anlatım bozuklukları üç alt başlıkta incelenir:
Kişi Bakımından Uyumsuzluk
Özne, tekil veya çoğul birden fazla kişiden oluşuyorsa (“ben ve sen”, “sen ve o”, “onlar ve Ece” gibi) yüklem çoğul kişiye göre çekimlenmelidr.
Örnek: Ben ve Buğra buraya daha önce birkaç kez gelmişti. (yanlış) bu cümlede çoğul başlayan özne var, dolayısıyla yüklem de çoğul kişiye göre çekimlenmelidir.
Ben ve Buğra buraya daha önce gelmiştik. (Doğru)
Örnek: Ben ve arkadaşlarım okula gitmeyeceğim. (yanlış) bu cümlede çoğul başlayan özne var, dolayısıyla yüklem de çoğul kişiye göre çekimlenmelidir.
Ben ve arkadaşlarım okula gitmeyeceğiz. (Doğru)
Örnek: Sen ve Hatice çok sessiz konuştu. (yanlış) bu cümlede çoğul başlayan özne var, dolayısıyla yüklem de çoğul kişiye göre çekimlenmelidir.
Sen ve Hatice çok sessiz konuştunuz. (Doğru)
Tekillik-Çoğulluk Bakımından Uyumsuzluk
İnsan dışındaki varlıklar (hayvan, bitki, kavramlar…) özne olduğunda yüklem daima tekil olur.
Örnek: Bahçe çiçek açmış. (Doğru)
Bahçeler çiçek açmış. (Doğru)
Bahçeler çiçek açmışlar. (Yanlış)
Örnek: Kanarya ne de hoş ötüyor. (Doğru)
Kanaryalar ne de hoş ötüyor. (Doğru)
Kanaryalar ne de hoş ötüyorlar. (Yanlış)
Örnek: Gözüm yakını çok net görmüyor. (Doğru)
Gözlerim yakını çok net görmüyor. (Doğru)
Gözlerim yakını çok net görmüyorlar. (Yanlış)
Ancak özne insan olduğunda yüklem tekil de çoğul da olabilir.
Örnek: Çocuk bahçede kumla oynuyor. (Doğru)
Çocuklar bahçede kumla oynuyor. (Doğru)
Çocuklar bahçede kumla oynuyorlar. (Doğru)
Örnek: Polis trafik kurallarına uymayanlara ceza yazdı. (Doğru)
Polisler trafik kurallarına uymayanlara ceza yazdı. (Doğru)
Polisler trafik kurallarına uymayanlara ceza yazdılar. (Doğru)
Aynı şekilde insan dışındaki varlıklara, insana ait özellikler katılmışsa yani kişileştirme sanatı yapılmışsa özne çoğul olduğunda yüklem tekil de çoğul da olabilir.
Örnek: Kuşlar sanki baharın gelişini kutluyor. (Doğru)
Kuşlar sanki baharın gelişini kutluyor. (Doğru)
Kuşlar sanki baharın gelişini kutluyorlar. (Doğru)
Ek olarak, belgisiz zamir ve belgisiz sıfatlar özne görevinde kullanıldıklarında yüklem tekil olur.
Örnek: Birçok insan ailelerinin kıymetini bilmiyor. (doğru)
Birçok insan ailelerinin kıymetini bilmiyorlar. (Yanlış)
Örnek: Bazı öğrenciler projelerini yapmamış. (Doğru)
Bazı öğrenciler projelerini yapmamışlar. (Yanlış)
Olumluluk-Olumsuzluk Bakımından Uyumsuzluk
“Hiç kimse, hiçbiri” gibi öznelerde yüklem olumsuz olmalıdır.
Örnek: Anlattıklarına hiç kimse inanamadı. (Doğru)
Anlattıklarına hiç kimse inandı. (Yanlış)
Öge Eksikliği
Cümlede kullanılması gereken bir öğenin bulunmaması, anlatım bozukluğuna yol açar. Türkçe dersi konuları içerisinde gözden kolaylıkla kaçtığı için en fazla yanlış yapılan sorulardandır.
Anlamsal anlatım bozukluğu kadar sık rastlanır.
Özne Eksikliği
Yüklemdeki eyleme uygun bir öznenin olmaması ya da bir öznenin birden fazla yükleme bağlanması anlatım bozukluğuna yol açabilir.
Örnek: Kitaptaki hatalar düzeltilecek ve tekrar basılacak. (Yanlış)
Kitaptaki hatalar düzeltilecek ve kitap tekrar basılacak. (Doğru)
Yukarıdaki cümlede özne eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu söz konusudur. İlk cümledeki “kitaptaki hatalar” öznesi, sonraki cümledeki “basılacak” yüklemine uymamaktadır. Sanki kitaptaki hatalar tekrar basılacak anlamı vermektedir. Dolayısıyla ikinci cümleden önce “kitap” özensi eklenmelidir.
Yüklem Eksikliği
Sıralı ve bağlı cümlelerde iki cümlenin aynı yükleme bağlanması sonucu anlatım bozukluğu meydana gelir. Yüklem eksikliği, bazen ikinci bir eylemin kullanılmaması ya da ek fiilin ortak kullanılması ile oluşur.
Örnek: Taksim meydanına geldiğimizde o işine, ben evime gittim. (Yanlış)
Taksim meydanına geldiğimizde o işine gitti, ben evime gittim. (Doğru)
Bu cümlede yüklem eksikliği anlatım bozukluğuna yol açmış. Her iki cümleyi “gittim” yüklemine bağlayamayız çünkü ilk cümleye bağladığımızda “o işine gittim” anlamı veriyor. “Ben gittim” olur ama “o gittim” olmaz.
Nesne Eksikliği
Cümlelerde ortak kullanılan nesnenin yüklemlere bağlanamamasından kaynaklanır.
Örnek: Ben en yakın arkadaşıma inanır ve severim. (Yanlış)
Ben en yakın arkadaşıma inanır ve onu severim. (Doğru)
Bu cumlede “en yakın arkadaşıma” dolaylı tümlecinin “inanır ve severim” yüklemlerine bağlanmak istenmesi anlatım bozukluğuna yol açmıştır. “Ben en yakın arkadaşıma inanırım.” olur ama “Ben en yakın arkadaşıma severim.” olmaz. Bu nedenle ikinci cümleye “onu” kelimesi getirilerek bozukluk giderilebilir.
Tümleç (Tamlayıcı) Eksikliği
Sıralı ve bağlı cümlelerde yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) veya zarf tamlayıcısının ortak öge kabul edilip tüm yüklemlere bağlanması sonucu ortaya çıkar ve sık rastlanan anlatım bozukluğu nedenlerinden biridir.
Örnek: Okulun önünden taksiye bindim, on dakika sonra indim ve geldim. (Yanlış)
Okulun önünden taksiye bindim, on dakika sonra taksiden indim ve buraya geldim. (Doğru)
Çatı Uyumsuzluğu
Birleşik cümlelerde fiilimsinin ve yüklemin çatı bakımından (etken-edilgen) uyumlu olmaması anlatım bozukluğuna yol açar.
Örnek: Zararlı bitkiler yolarak bir köşeye atılsın. (Yanlış)
Zararlı bitkiler yolunarak bir köşeye atılsın. (Doğru)
cümlesinde “yolarak” sözcüğü etken çatılı bir fiilimsiyken “atılsın” yüklemi edilgen çatılıdır. Bu durum anlatım bozukluğuna yol açmıştır. Fiilimsi edilgen çatılı yapılarak bozukluk giderilebilir.
Tamlama Yanlışlıkları
Genellikle isim ve sıfatların aynı tamlanana bağlanması sonucu oluşan bir anlatım bozukluğudur. Bu nedenle isimlerle sıfatların aynı tamlanana bağlandığı kullanımlara dikkat etmek gerekir.
Örnek: Özel ve kamu kuruluşları iki gün boyunca çalışamayacak. (Yanlış)
Özel kuruluşlar ve kamu kuruluşları iki boyunca çalışamayacak. (Doğru)
Bu cümlede “kamu kuruluşları” isim tamlaması doğrudur fakat “özel” sözcüğü “kuruluşları” tamlananına bağlanamaz. Çünkü “özel kuruluşları” diye bir ifade yoktur ve kullanılamaz.
Örnek: En iyi yabancı ve Türk şarkıları dinleyici oylarıyla belirlendi. (Yanlış)
En iyi yabancı şarkılar ve Türk şarkıları dinleyici oylarıyla belirlendi. (Doğru)
Bağlaç Yanlışlıkları
Bağlaçlardan bazıları olumlu ve olumsuz yargıları birbirine bağlar. Bu duruma uymayan kullanımlarda anlatım bozukluğu meydana gelir.
Örnek: Sema Hanım kızını çok seviyor fakat bir dediğini iki etmiyordu. (Yanlış)
Sema Hanım kızını çok seviyor ayrıca bir dediğini iki etmiyordu. (Doğru)
Sema Hanım kızını çok seviyor ve bir dediğini iki etmiyordu. (Doğru)
Bu cümlede “fakat” kullanılması doğru değildir çünkü fakat dedikten sonra olumsuz bir anlam vermek gerekirken yukarıda olumlu bir anlam verilmiş. Olumlu anlam verilebilmesi için buna uygun bir bağlaç kullanılmalıdır.
Örnek: Ben yarın partiye gidemem ama okulda yapılacak bir sürü işim var. (Yanlış)
Ben yarın partiye gidemem, okulda yapılacak bir sürü işim var. (Doğru)
Ben yarın partiye gidemem, çünkü okulda yapılacak bir sürü işim var. (Doğru)
Bu cümlede “ama” kullanılması doğru değildir. “Ama” cümleden atılmalı ya da yerine “çünkü” veya “virgül (,)” getirilmelidir. Yaygın anlatım bozukluklarından birisidir.
Eklerin Yanlış Kullanımı
Cümlede eklerin eksik, fazla veya yanlış kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar
Örnek: Biz tartışmasını bilmeyen bir milletiz. (Yanlış)
Biz tartışmayı bilmeyen bir milletiz. (Doğru)
Bu cümlede “tartışmasını” sözcüğünde iyelik eki gereksiz ve yanlış kullanılmıştır.
Yukarıdaki pek çok örnekte fark edeceğiniz üzere neredeyse hepsi günlük hayatımızda kullandığımız ancak farkına varamadığımız hatalardır. Bu yüzden anlatım bozuklukları hayatımızın her alanına nüfuz etmiştir demek mümkün.
Dilimizi güzel ve doğru kullanabilmek adına anlatım bozukluklarına hak ettiği önemi vermek ve onu iyi kavramak gerekir...
Bu yazıyı beğendiniz mi? Puanlayın!
Loading...
sağolun, harika!