Sesler, bir dilin işlevli en küçük birimidir. Seslerin yazı dilindeki karşılığına harf deriz. Sözcükler de belli harf kalıplarında ifade edilen seslerden meydana gelir. Ses bilgisi konusu, sözcüklerin temelini oluşturan sesleri, harfleri ve bunlarla ilgili kuralları ele alır.
Türk Alfabesi 29 harften oluşur ve bu harflerin ses yolundaki biçimlenişine göre ünlüler ve ünsüzler olarak iki ana gruba ayrılır.
- a, e, ı, i, o, ö, u, ü
Ünsüz (Sessiz) Harfler
- b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
Türkçede kelimeler türetilirken, çekimlenirken veya birleşirken kelimenin son harfinde veya gelen ekte bazı değişimler meydana gelebilir. Bu değişimlerin tamamına ses olayları diyoruz. Haydi şimdi YKS'de her sene 1 soru çıkan ses bilgisi konusunu örnekleriyle beraber inceleyelim.
TYT Türkçe dil bilgisi konuları nelerdir ve nasıl çalışılır diye merak ediyorsanız linke tıklayıp hemen okumaya başlayın.
Ünlülerde Ses Olayları
Türkçede 8 ünlü harf bulunur ve bu ünlüler özelliklerine göre sınıflandırılır:
- Düz-Yuvarlak: Düz ünlüler (a, e, ı, i), yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü).
- Geniş-Dar: Geniş ünlüler (a, e, o, ö), dar ünlüler (ı, i, u, ü).
- Kalın-İnce: Kalın ünlüler (a, ı, o, u), ince ünlüler (e, i, ö, ü).
Ünlü Düşmesi
Son hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan bazı kelimeler, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında bu dar ünlü düşer. Ünlü düşmesi, kelimenin hece sayısının azalmasına neden olur, bu nedenle ünlü düşmesi, hece düşmesi veya ses kaybı olarak da adlandırılır.
Türkçe kursu istanbul için tıkla!
Bazı sözcükler yapım eki aldığında ünlü düşmesi görülebilir:
kıvır-ım → kıvrım
ileri-le → ilerle
kıvır-ak → kıvrak
savur-uk → savruk
yalın-ız → yalnız
besi-le → besle
devir-im → devrim
tasarı-la → tasarla
kayıp-ol → kayboldu
uyu-ku → uyku
Özel isimlerde ünlü düşmesi olmaz.
Örnek: Arkadaşın Ömür'e selam söyle.
Bazı sözcükler çekim eki aldığında ünlü düşmesi görülebilir:
karın-ı → karnı
oğul-u → oğlu
gönül-ü → gönlü
sabır-ın → sabrın
omuz-u → omzu
Bazı birleşik sözcüklerin oluşumunda ünlü düşmesi olur:
şükür+etmek → şükretmek
hapis+olmak → hapsolmak
kayıt+olmak → kaydolmak
sütlü+aş → sütlaç
kahve+altı → kahvaltı
kayın+ana → kaynana
ne+için → niçin
ne+asıl → nasıl
Ek fiilde ve "ile" sözcüğünde de ünlü düşmesi görülür:
bisiklet+ile → bisikletle
yorgun+ise → yorgunsa
seviyor+idi → seviyordu
sormuş+iken → sormuşken
mutsuz+idi → mutsuzdu
garip-idi → garipti
güzel-imiş → güzelmiş
Normalde ünlü düşmesi görülen sözcükler ikileme olarak kullanıldığında ünlü düşmesi olmaz.
Örneğin:
- omuz omuza
- boyun boyuna
- nesilden nesile
- gönülden gönüle
- şehirden şehire
İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmez.
Yanlış
içerde
ilerde
şurda
orda
yukarda
Doğru
içeride
ileride
şurada
orada
yukarıda
Ünlü Türemesi
Bazı sözcükler çekimlenirken, türetilirken veya pekiştirilirken sözcüğe yeni bir ses eklenir ve bu olaya ünlü türemesi denilir.
en uygun fiyatlı türkçe dersi seçeneklerin için linke tıkla!
Ünsüzle biten bazı sözcükler -cık -cik ekini aldığında araya yeni bir ünlü harf girer:
bir-cik → biricik (Bir kelimesine "-cik" eki getirilirken araya "i" ünlüsü eklenir)
dar-cık → daracık
genç-cik → gencecik
az-cık → azıcık
Sözcüklerin pekiştirilmesi sırasında da ünlü türemesi gerçekleşebilir:
yapayalnız
düpedüz
darmadağınık
sapasağlam
çepeçevre
sırılsıklam (ünlü ve ünsüz türemesi birlikte gerçekleşmiş)
çırılçıplak (ünlü ve ünsüz türemesi birlikte gerçekleşmiş)
Sözcükte Anlam Türkçede en önemli konulardan biridir. Konu anlatımına göz atın.
Ünlü Değişimi (Kalınlaşması)
Türkçede kelime köklerinde ses değişmesine nadiren rastlanır. Ünlü değişimi de yalnızca 'sen' ve 'ben' zamirleri, yönelme hali eki aldığında meydana gelir.
sen - e → sana
ben - e → bana
online türkçe dersleri mi arıyorsun?
Ünlü Daralması
-e , -a ünlüsüyle biten fiillere -yor eki geldiğinde bu kelimelerde daralma meydana gelir ve -ı, -i, -u,-ü şeklinde değişir.
bekle + yor → bekliyor (e daralarak i olur)
anla + yor → anlıyor (a daralarak ı olur)
dile + yor → diliyor
başla + yor → başlıyor
oyna + yor→oynuyor
hopla + yor →hopluyor
kutla + yor →kutluyor
“de-” ve “ye-” fiillerinden sonra sonra ek geldiğinde köklerdeki “e” sesi daralmaya uğrar.
de-y-ecek→ diyecek
ye-y-ecek→ yiyecek
(Bu örneklerde “y” kaynaştırma ünsüzü, ünlü daralmasına sebep olmuştur.)
Bazı sözcüklerin sonunda yer alan dar ünlüleri ile yardımcı ünlüyü “ünlü daralması” ile karıştırmamalıyız.
- uyu-yor
- bak-ı-yor
- geli-yor
- koş-u-yor
“Niye” sözcüğünde de daralma vardır.
Ne-y-e -> Niye
Ulama
Ünsüzle biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir kelime geldiğinde iki kelime birbirine bağ- lanarak okunur. Bu kurala ulama denir.
Dün akşam burdan ayrıldı.
Dönülmez akşamın ufkundayız.
Babam eve geliyor.
NOT: Araya noktalama işaretleri girdiyse orada ulama aranmaz.
Noktalama işaretlerini tekrar etmek isterseniz detaylı ve örnekli konu anlatımı bu linkte sizi bekliyor.
Ünsüzlerde Ses Olayları
Türkçede 21 ünsüz harf bulunur ve bunlar sert ya da yumuşak ünsüzler olarak sınıflandırılır:
- Sert Ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p (Akılda kalıcılığını kolaylaştırmak adına bu sert ünsüzleri “FıSTıKÇı ŞaHaP” şeklinde kodlayabiliriz.)
- Yumuşak Ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Ünsüz Yumuşaması
Sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür.
Örnekler:
- ağaç + a → ağaca (ç, c'ye dönüşerek yumuşar)
- renk + i → rengi (k, g’ye dönüşerek yumuşar)
- et + yor → ediyor
- güç+ü → gücü
- yurt + u → yurdu
- kanat + ı → kanadı
- bilek + i → bileği
- çok + u → çoğu
İstisna: Yabancı kökenli bazı kelimelerde yumuşama kuralı geçerli değildir.
- Hukuk -> Hukuku
- Millet -> Milleti
- Sanat -> Sanatı
- Aşk -> Aşkı
- Kanıt -> Kanıtı
- Evrak -> Evrakı
- Hürriyet -> Hürriyeti
- Ahlak -> Ahlakı
- Devlet -> Devleti
-Zonguldak’a -Tokat’ı -Tarık'a -Pendik'e
Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi)
Türkçede sert ünsüzlerle (ç, f, h, k, p, s, ş, t) biten sözcüklerden sonra yumuşak ünsüzler olan “c, d, g” ile başlayan bir ek geldiğinde yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç, t, k” seslerine dönüşür. Bu duruma ünsüz benzeşmesi ya da ünsüz sertleşmesi adı verilir.
Örnekler:
- ağaç + da → ağaçta
- unut + gan → unutkan
- tarih + den → Tarihten
- yaş + ca → Yaşça
- at + gı → Atkı
- bit + gi → Bitki
- kitap + da → kitapta
- toprak + dan → topraktan
- çalış + dı → çalıştı
- muhalif + di → muhalifti
- hafif + ce → hafifçe
Bu kurala uymayan bazı sözcükler de vardır:
Çocuk-cağız, dört-gen, üç-gen, beş-gen gibi.
2003’te 1903’ten
Gaziantep’ten Ahmet'ten
Sinop’ta Fatih’te
Ünsüz Düşmesi
Bazı sözcükler ek alırken kök ve gövde ek ile birleşmez, bu esnada kök veya gövdeden bir ünsüz düşer. Bazen de kelimeler “-cık / -cik” eklerini aldıklarında sözcüğün sonundaki “-k” düşer. Bu ses olaylarına ünsüz düşmesi denir.
küçü(k) cık → küçücük (k düşer)
ufa(k) cık → ufacık
yükse(k) lmek-> yükselmek
sıca(k) cık -> sıcacık
sağlı(k) cakla -> sağlıcakla
öpü(ş) cük → öpücük
gülü(ş) cük → gülücük
ad(d)aş →adaş
yamu(k) lmak→ yamulmak
çabu(k) cak →çabucak
Bazı birleşik sözcüklerde de ünsüz düşmesi görülebilir:
Üst + teğmen -> Üsteğmen
Ast + teğmen -> Asteğmen
Ünsüz Türemesi
Bazı sözcüklerin ünlü harfle başlayan bir ek alması veya başka bir sözcükle birleşmesi sonucunda bir sesin ortaya çıkmasına ünlü türemesi veya ikizleşme denilir. Ünlü türemesi genellikle Arapça kökenli kelimelerde karşımıza çıkar.
Tıp-ı / Tıbbı
Zam-ı / Zammı
Zanı-ı / Zannı
Haz-ı / Hazzı
Had-i / Haddi
Şık-ı / Şıkkı
Yardımcı filler sonrasında gerçekleşen ünsüz üremesine örnekler:
his+etmek → hissetmek
af+etmek → affetmek
zan+etmek → zannetmek
ret+etmek → reddetmek
hal+olmak → hallolmak
Not: yukarıdaki gibi bileşik fiiller oluşurken ses düşmesi ya da ses türemesi yaşanıyorsa, sözcükler mutlaka bitişik yazılır.
Özellik, şiddet, ciddi, millet, ıssız, madde, cadde, sessiz hissiz gibi sözcüklerde ünsüz türemesi yoktur.
Kaynaştırma
Ünlü harfle biten bir kelimenin ardından ünlü harf ile başlayan bir ek geldiğinde araya “y, ş, s, n” ünsüz harflerinden biri girer:
Örnekler:
altı -ş- ar → altışar (ş kaynaştırma harfi)
baba -s- ı → babası (s kaynaştırma harfi)
kale -y- i → kaleyi (y kaynaştırma harfi)
sevgi -n- in → sevginin (n kaynaştırma harfi)
o-nu / bu-n-da/ şu-n-dan
elbise-y-i → elbiseyi
kapı-s- ı → kapısı
N-M değişimi
Türkçede "n" ünsüzü, "b" ünsüzünden önce geldiğinde "m" ünsüzüne dönüşür. Bu olay, Dudak Ünsüzleri Benzeşmesi veya n-m değişmesi olarak adlandırılır.
Yanlış
Çenber
Saklanbaç
Dolanbaç
Canbaz
Penbe
Tonbul
Doğru
Çember
Saklambaç
Dolambaç
Cambaz
Pembe
Tombul
İstanbul, Safranbolu, onbaşı, binbaşı gibi.
TYT'de Cümlede Anlamdan soru gelebilir! Konu anlatımı ve çıkmış soruları çözerek bilgilerini tazeleyebilirsin.
Türkçe ses bilgisi, ünlüler ve ünsüzler üzerine kurulu çeşitli ses olaylarını içerir. Bu kuralları bilmek hem yazım hem de konuşma dilinde doğru ve etkili bir kullanım için gereklidir. Sizler de bu kuralları öğrenerek hem yazacağınız tüm yazılarda ses olaylarını düzgün bir biçimde kullanabilir hem de sınavda çıkan sorulara hazırlık yapmış olursunuz.
Ses olaylarıyla ilgili daha detaylı bilgi için konu anlatımları dinleyebilir, sorular ve denemeler çözerek bilgilerinizi pekiştirebilirsiniz.
Bu yazıyı beğendiniz mi? Puanlayın!
Loading...
